- دعوی خلع ید به استناد سند عادی - 2025-02-19
- دعوی خلع ید زمین کشاورزی - 2025-02-17
- شرایط تحقق ارث - 2025-02-15
در حقوق مدنی ایران حق انتفاع حقی است که به موجب آن صاحب حق می تواند از منافع مال (ملک) متعلق به دیگری یا مالی که مالک خاص ندارد (مانند مال گمشده طبق ماده ۴۰ قانون مدنی) مجاناً استفاده کند بدون اینکه مالکیتی در خصوص عین و منافع مال برای استفاده‌کننده ایجاد شود. حق انتفاع در اموال منقول و غیر منقول برقرار می‌شود. مواد ۴۰ تا ۵۴ قانون مدنی به این عقد اختصاص یافته است. در ادامه وکیل امور ملکی تهران، حق انتفاع ملک و انواع و شرایط آن را بیان می‌کند.
حق انتفاع چیست؟
فهرست مطالب
حق انتفاع عبارت است از اینکه شخصی از ملک متعلق به دیگری به طور رایگان در مدت معین یا تا زمان فوت مالک استفاده نماید. برای مثال، مالک باغ به شخصی این حق را بدهد که به مدت ۲ سال از میوه‌های باغ مجاناً استفاده نماید. مالی موضوع عقد انتفاع قرار می‌گیرد که با استفاده از آن، اصل مال از بین نرود.
عقود عینی شامل عقد موجد (ایجادکننده) حق انتفاع، رهن، هبه، صرف و وقف، قبض شرط صحت و لزوم عقد می‌باشد. چون حق انتفاع حقی مالی است علی‌الاصول قابل نقل و انتقال است مگر شخصیت منتفع در آن مهم باشد یا ضمن عقد توافق دیگری شده باشد. انتقال مال موضوع حق انتفاع از سوی مالک ایرادی ندارد اما به خریدار و انتقال گیرنده جاهل به وضعیت آن، حق فسخ می‌دهد.
ممکن است عقد انتفاع مجانی برقرار شود یا غیرمجانی و با شرط عوض در قبال انجام کاری یا ترک عملی یا اخذ مالی باشد. شرط عوض در این عقد، ماهیت عقد را تغییر نمی‌دهد و آن را به عقد معوض تبدیل نمی‌کند.
مخارج در حق انتفاع به شرح زیر است:
۱- مخارج لازم برای نگهداری عین ملک مانند ایزوگام پشت بام، تعمیر اساسی آسانسور و سنگ‌نمای ساختمان بر عهده مالک است مگر طرفین برخلاف آن شرط نموده باشند.
۲- مخارج لازم برای استفاده و انتفاع از ملک مانند حق شارژ ساختمان، سرویس آسانسور و کولر برعهده منتفع است مگر طرفین ضمن عقد خلاف آن شرط کرده باشند.
انواع حق انتفاع
۱- حق عمری نوعی حق انتفاع است که به مدت عمر مالک یا استفاده‌کننده یا شخص ثالث برقرار می‌شود.
۲- حق رُقبی حقی است که برای مدت معین به نفع منتفع برقرار می‌شود.
۳- حق سکنی به حق سکونت در مسکنی گفته می‌شود. این نوع حق انتفاع ممکن است به صورت عمری و تا پایان عمر شخص معین یا رقبی و به مدت معین ایجاد شود.
۴- حبس مطلق حق انتفاعی است که مدت ندارد و اصولاً تا فوت مالک ادامه دارد مگر شخصیت منتفع (استفاده‌کننده) علت عمده برقراری حق باشد که در این صورت با فوت منتفع، عقد منفسخ و منحل می‌شود. حبس عقدی جایز است که هر یک از طرفین هر زمان می‌تواند آن را بر هم زند و با حجر یکی از طرفین، عقد منفسخ می‌شود.
۵- حبس مُوَبَد حق انتفاعی است که برای همیشه برای منتفع و بازماندگانش برقرار می‌شود. در این جا اگر مال توسط منتفع یا دیگری از بین برود، باید مثل یا قیمت آن جایگزین مال تلف شده بشود و مقررات حبس موبد در مورد عوض مال نیز جاری خواهد بود.
حق عمری و رقبی و حق سکنی از نوع عمری یا رقبی عقود لازم هستند و جز با فسخ، انفساخ، اقاله یا بطلان عقد به هم نمی‌خورند.
ارکان عقد انتفاع
▪︎ شخص منتفع در زمان عقد باید وجود داشته باشد. در مورد جنین می‌توان آن را برقرار نمود.
▪︎ به مرور با استفاده از عین، مال از بین نرود.
▪︎ اموال منقول و غیر منقول را شامل می‌شود.
▪︎ عقد عینی است و ︎قبض (گرفتن مال) شرط صحت عقد است. قبل از قبض، عقد انتفاع عقدی جایز بوده و هر زمان می‌توان آن را به هم زد ولی با قبض، عقد لازم می‌شود. به عبارتی، علاوه بر ایجاب و قبول، عنصر سومی به نام قبض وجود دارد که شرط لزوم انتفاع است.
مسئولیت منتفع
در موارد ذیل منتفع ضامن تضررات مالک است:
۱- در صورتی که منتفع از مال موضوع انتفاع سوء‌استفاده کند.
۲- در صورتی که شرایط مقرره از طرف مالک را رعایت ننماید و این عدم رعایت موجب خسارتی بر موضوع حق انتفاع باشد.
بیشتر بدانید:
استفاده از مال باید متعارف و معقول باشد. صرف سوء استفاده از نحوه انتفاع، موجب مسئولیت منتفع می‌گردد. در صورتی منتفع مسئول است که: ۱- شرایط مقرر بین خود و مالک را طبق توافق رعایت نکرده باشد؛ ۲- در نتیجه عدم رعایت، خسارتی بر مال وارد آمده باشد. مسئولیت منتفع نسبت به مال، امانی است بنابراین در صورت تعدی یا تفریط مسئول است. طبق مواد ۹۵۱ و ۹۵۲ قانون مدنی، تعدی یعنی انجام عملی که نباید انجام شود. تفریط یعنی ترک عملی که به موجب قانون یا قرارداد باید انجام شود.
انتقال مال از سوی مالک در عقد انتفاع
انتقال عین از طرف مالک به غیر موجب بطلان حق انتفاع نمیشود ولی اگر منتقل‌الیه جاهل باشد که حق انتفاع متعلق به دیگری است اختیار فسخ معامله را خواهد داشت. بنابراین اگر خریدار در زمان قرارداد، از تعلق حق انتفاع به دیگری مطلع باشد، نمی‌تواند به این دلیل معامله را فسخ کند چرا که طبق قاعده “اقدام” به ضرر خویش عمل نموده و حقی از بابت به هم زدن عقد یا مطالبه خسارت برای وی باقی نمی‌ماند.
عبارت انتقال عین در ابتدای ماده بیانگر این است که انتقال منافع به موجب عقد اجاره موجب بطلان عقد بعدی می‌گردد. تعلق حق انتفاع مال به دیگری موجب بطلان عقد بین مالک و خریدار نمی شود و تنها حق فسخ ایجاد می‌گردد.
بیشتر بدانید:
در چه صورتی حق انتفاع از بین می‌رود؟
۱- انقضای مدت عقد
۲- در صورت تلف مال به واسطه قوه قهریه یا فورس‌ماژور. در اتلاف توسط انسان مثل یا قیمت مال جایگزین مال تلف‌شده می‌گردد. در اموال مثلی مانند گندم و جو مثل مال و در اموال قیمی مانند آپارتمان قیمت مال جایگزین می‌شود.
۳- به هم زدن هر یک از مالک یا منتفع در حبس مطلق که عقدی جایز است.
۴- در حبس مطلق با فوت مالک و چنانچه شخصیت منتفع در ایجاد حق ضروری بوده (مانند حبس به نفع پدر و مادر و اولاد و همسر) با فوت منتفع، عقد از بین می‌رود.
۵- اگر حق عمری باشد با فوت کسی که به مدت عمر وی حق برقرار شده است.
۶- انتقال مالکیت ملک موضوع عقد از سوی مالک به منتفع.
۷- از بین رفتن مالکیت مالک مانند ملی اعلام شدن ملک.
مقایسه حق انتفاع با اذن در انتفاع
– حق انتفاع عقدی لازم است و با فوت یا حجر هر یک از طرفین از بین نمی‌رود به جز حبس مطلق که عقدی جایز است. اما اذن در انتفاع، صرف اذن مالک یا نماینده قانونی وی در استفاده و بهره‌برداری از ملک کافی است.
– اذن در انتفاع ایقاع است و به صرف اراده مالک حاصل می‌شود اما حق انتفاع به واسطه عقد به وجود می‌آید.
– اذن از سوی مالک قابل رجوع (انصراف از اذن) است مگر اینکه مالک حق رجوع را به نحوی از خود ساقط کرده باشد. حق انتفاع جز در حبس مطلق، قابل رجوع از سوی مالک نمی‌باشد.
– اگر دارنده حق انتفاع فوت کند چون عقد لازم است به وراث قانونی وی منتقل می‌شود. اما اذن قائم به شخص مالک است و با فوت وی، ساقط می‌شود.
– در صورت انتقال ملک، حق انتفاع همچنان باقی می‌ماند. اما با انتقال مال در موارد اذن در استفاده، چون مالک جدید اذن در انتفاع نداده، اذن ساقط می‌شود.
– حق انتفاع نسبت به اموالی برقرار می‌شود که عین مال از بین نمی‌رود. اما اذن در مورد اموال قابل بقا و غیر قابل بقا برقرار می‌شود.
تفاوت حق انتفاع و حق ارتفاق
• موضوع حق انتفاع در مورد اموال منقول و غیر منقول برقرار می‌شود، ولی حق ارتفاق فقط در اموال غیر منقول و املاک جاری می‌شود.
• حق انتفاع جز در موارد حبس موبد و وقف، اصولاً موقت است، اما حق ارتفاق اصولاً به طور دائمی ایجاد می‌شود.
تفاوت حق انتفاع و اجاره (مالکیت منافع)
▪︎ در حق انتفاع، منتفع مالک منافع مال نمیشود ولی در عقد اجاره مستاجر در مدت قرارداد مالک منافع عین مستاجره می‌شود.
▪︎ حق انتفاع ناشی از حق حبس مال است ولی مالکیت منفعت ناشی از عقد اجاره است.
▪︎ حق انتفاع می‌تواند در مدت معین (رقبی)، به مدت عمر یک شخص (عمری)، بدون تعیین مدت (حبس مطلق) یا دائمی (حبس موبد) باشد. اما مالکیت منافع به موجب عقد اجاره باید در مدت معین برقرار شود.
خلاصه کلام
یکی از عقود مجانی که به موجب آن شخص می‌تواند از عین ملک متعلق به دیگری استفاده کند حق انتفاع است. حق انتفاع در مواردی کاملا مجانی است گاهی به شرط عوض برقرار می‌شود اما رایگان بودن عقد را تغییر نمی‌دهد. عقدی لازم است که در صورت عدم شرط خلاف، با فوت منتفع، به وراث وی منتقل می‌شود. برای اعطای وکالت به وکیل متخصص ملکی با شماره‌های ۰۹۱۲۲۰۹۲۰۴۶ – ۸۸۷۴۶۳۶۱ تماس بگیرید.
دفتر وکالت و مشاوره حقوقی شریفی
سوالات متداول
۱- هزینه نگهداری از مال موضوع انتفاع بر عهده چه کسی است؟
اصولا هزینه و مخارج نگهداری مال بر عهده مالک است.
۲- آیا منتفع می‌تواند حق ایجاد شده را ساقط کند؟
منتفع می‌تواند حقی که برای وی برقرار شده را اسقاط یا از آن صرفنظر نماید.
۳- آیا خریدار مال مورد انتفاع می‌تواند بطلان قرارداد را درخواست کند؟
خریدار می تواند نسبت به فسخ قرارداد موجب حق انتفاع از طریق ارسال اظهارنامه اقدام، سپس دادخواست تایید فسخ به دادگاه بدهد.